| In ‘De moed om mens te zijn’ komen enkele illustraties voor. Je kunt ze hier digitaal in detail bekijken (klik of tik op de afbeelding). Bij de eerste drie beelden vertel ik ook waarom ze me zo aanspreken, meteen een voorproefje van mijn boek. |
De reisleidster
Ze gaat voorop, De reisleidster van Dirk de Keyzer. Drie tochtgenoten treden in haar voetsporen. In tegenstelling tot de drie volgsters die eerder verbaasd, zelfs een beetje verdwaasd kijken, is er de blik vooruit van de leidster. Ze komt resoluut en daadkrachtig over, ‘we gaan ervoor’ lijkt ze te zeggen.
De drie tochtgenoten verbeelden hoe je lichtvoetig in het leven kunt staan – hun voeten raken niet echt de grond. Lichtvoetig is natuurlijk nog geen lichtzinnigheid, maar het drukt toch wel uit dat iemand nogal losjes door het leven gaat en zich niet teveel bekommert om de grote wereldproblemen.
Dat is anders bij de reisleidster. Zij staat met beide voeten op de grond. Ze neemt ook het voortouw en met de vinger in de lucht drukt ze haar vaste wil uit, je kunt er ook een vingerwijzing in zien. Haar gezicht lijkt universeel, je kunt haar niet echt een nationaliteit toewijzen en terecht, want voortrekkers heb je in alle landen en culturen.
In veel personages die Dirk de Keyzer beeldhouwt, zie je levenskrachtige figuren. Het enthousiasme, de blijheid, de positiviteit, de humor soms ook, dat alles valt niet te ontkennen. Ook deze Reisleidster heeft dit in zich. Bovendien drukt dit beeld de moed uit van de mens die ergens voor gaat en het voortouw durft nemen.
De aardbol is even prominent aanwezig in dit kunstwerk. De aarde wordt trefzeker uitgebeeld: rond, robuust, onverwoestbaar, oerdegelijk en oeroud.
De relatie tussen mens en wereld wordt in dit kunstwerk treffend weergegeven. In dit beeld van Dirk de Keyzer moet de mens niet de wereld torsen zoals in het bekende Atlasbeeld bovenop het Paleis op de Dam in Amsterdam. De aarde wordt ook niet onderworpen, het is geen ‘verover de aarde’-beeld. De mens krijgt in de beeld de juiste plaats toegewezen: hij mag rondtollen op de aarde, een voetafdruk zetten op deze aardbol (niet veel groter dan een verantwoorde ecologische voetafdruk). De mens is daardoor ook geaard, hij heeft een houvast, een plaats, een onderkomen voor een tijdje.
Dit kunstwerk leert me: we zijn geaard en een tijdje te gast op deze aarde, we hebben er een taak te vervullen en een verantwoordelijkheid op te nemen. Laten we daarom voor deze aarde ook aardig zijn. Dit doen we door respect op te brengen voor de natuur en duurzaamheid na te streven. Laten we de aarde behoeden en bewaren om ze in al haar schoonheid en wonderbaarlijkheid door te geven aan de volgende generatie. We hebben de aarde immers enkel in bruikleen gekregen.
Sorgenträger
Op een citytrip naar Amsterdam – ik was toen twintig – zag ik voor het eerst een beeld van Atlas, je weet wel de mythologische figuur die op zijn schouders de wereld (of het hemelgewelf, naargelang het beeld) moet torsen. Deze Atlas is de centrale figuur op de westelijke gevel van het Amsterdamse stadhuis – tegenwoordig Koninklijk Paleis.
Vandaag zie ik in deze Atlas niet zozeer de heroïsche held die de wereld draagt en schraagt, maar de hedendaagse mens die gebukt gaat onder zoveel lasten en verantwoordelijkheden, alsof hij de ganse wereld op zijn schouders torst. Een beeld dat ik onlangs zag van de Nederlandse kunstenaar Henk Visch brengt deze hedendaagse Atlas goed tot uitdrukking.
Als ik niet in woorden, maar in een modern beeld het levensgevoel zou moeten uitdrukken van de hedendaagse mens die onder de last van het bestaan gebukt gaat, dan zou ik kiezen voor het kunstwerk Sorgenträger van de Nederlandse beeldhouwer, graficus en tekenaar Henk Visch.
De Sorgenträger is de vertwijfelde mens van nu. De ogen en de neerwaartse blik tonen dat het iemand is met zorgen, iemand die een last te torsen heeft. Dat zie je aan zijn voorovergebogen houding. Zijn stap verraadt dat het iemand is die onderweg is. Het is alsof zijn eigen schaduw hem in de weg zit. Met dit beeld stelt Henk Visch de vraag: Waar ga je heen? En waar kom je vandaar? Wat sleur je met je mee?
Ook in zijn andere beelden toont Henk Visch concrete mensen in hun alledaagse bezigheden: lopen en stilstaan, rusten en liggen, horen en zien, praten en stil zijn, ruiken en voelen, denken en dromen. Maar het beeld Sorgenträger is meer dan een beeld van een specifiek individu – ik herken er Elckerlyc in, de alleman, iemand zoals iedereen. Door die universele trek krijgt het beeld een mythisch karakter.
Henk Visch maakte dit beeld in 1983. Hij verbleef toen in New York. Daar raakte hij gefascineerd door de mensen die door de stad snelden. Ze komen ergens vandaar en gaan ergens naar toe. Ze zijn ‘altijd ergens’. Wat hem ook opviel, was dat veel mensen een rugzak droegen, dat was vrij nieuw in die tijd. De moderne mens is de mens die altijd wel iets op zijn rug mee te sleuren heeft.
De Sorgenträger snelt door de stad: hij komt ergens vandaan en gaat ergens naar toe. De vlammen op het lijf van de Sorgenträger staan voor het energieke in de mens. Maar zijn lichaam is getekend door de tocht die hij achter de rug heeft: daar wijzen de rode inkervingen op zijn lichaam op. Hij is door het leven getekend.
Deze vertwijfelde figuur sleurt duidelijk iets mee op zijn rug. Dit kan een rugzak zijn, maar het kan ook iets anders zijn. Misschien zijn het wel vleugels, zoals bij de mythische figuur Icarus. De vlammen op het lijf van de Sorgenträger staan voor het energieke in de mens. Wat vooral opvalt is dat de vleugels geblakerd zijn: als gevolg van al te ambitieuze plannen heeft deze Icarus zijn vleugels verbrand aan Het vreugdevuur der IJdelheden. Na de (te) hoge vlucht, de diepe val.
Visch liet zich inspireren door de mensmassa in New York. Hij zag elke dag een drukke menigte mensen vanuit de underground opdoemen. Gelouterd door de nacht, door het leven, klautert de mens dagelijks vanuit zijn eigen ‘ondergrondse’ terug naar boven. Het is alsof hij zijn dromen achternaholt. Maar nooit zal hij zich aan zijn lichaam (en zijn rugzak) kunnen onttrekken. Dit maakt dat het beeld ook iets van een moderne Sisyphus heeft.
De Sorgenträger is de concrete alledaagse mens, de mens die kreunt onder de druk van zijn bestaan, de mens die droomt en valt zoals Icarus, de mens die zwoegt, struikelt en steeds moet herbeginnen zoals Sisyphus, de mens die zoals Atlas moedig zijn last torst. Dat alles samenbrengen in een beeld dat concreet en herkenbaar, menselijk en mythisch tegelijk is, is het fantastische werk van de kunstenaar Henk Visch.
The Walthamstow Tapestry
In het Bonnefantenmuseum in Maastricht zag ik dit opvallend werk van de originele Britse kunstenaar Grayson Perry, een imposant wandtapijt: The Walthamstow Tapestry.
Op een zeven meter breed borduurwerk zie je de levensloop van de mens uitgebeeld. Je ziet een baby geboren worden, een schoolkind met een pop spelen, een hip geklede jongeman, een Madonna-achtige vrouwenfiguur, een man in een lift op weg naar zijn kantoor en daarnaast ook heel wat kleinere figuren in hun gewone alledaagse bezigheden. Alles loopt kleurrijk en chaotisch door elkaar, zoals er ook in ons leven veel kleur zit, maar geen lijn. Toch loopt er letterlijk een rode draad doorheen dit kunstwerk, maar wellicht alleen om te suggereren dat deze levensloop vastloopt … in de muil van de duivel en met de kleurloze dood op het einde.
Sommige personen die Perry uitbeeldt, zitten opgesloten in een cocon: de baby in de baarmoeder, de jongeman in een halo van egocentrisme en zelfingenomenheid, een Madonna-figuur als een heilige in een glazen stolp. De religie van deze Madonna is echter niet het christendom, maar het consumentisme – haar handtas is van het merk Sony. Op het einde zit een man opgesloten in een lift, eenzaam met een glas wijn in de hand. De mens van vandaag zit opgesloten in zijn consumptiegedrag, lijkt Percy te suggereren.
Rond al deze figuren zie je naar schatting meer dan honderd populaire merknamen in sierlijke letters overal op het tapijt geborduurd: Kellogg’s, Nestlé, Nike, Aldi, Pepsi, Ikea, Marks and Spencer, Sony, Ford, Louis Vuitton enz. Je moet echt naar de details kijken om de met humor gelardeerde maatschappijkritiek te zien – zo wordt Visa vertegenwoordigd door een prostituee.
Wat Perry aanklaagt, is de consumptiemens. Hij roept de gedachte op dat we onze identiteit sterk afhankelijk gemaakt hebben van de iconen waarmee we ons letterlijk en figuurlijk aankleden. Van geboorte tot dood geven we onze identiteit vorm door branding: we zijn de kleren die we dragen, de smartphone die we constant binnen handbereik hebben, de auto waarmee we rijden.
Opvallend is dat de kunstenaar de merknamen toont zonder hun logo’s, waardoor hun identiteit sterk afgezwakt wordt. Is het nog een Mercedes als het roadstar-icoon op de neus van de wagen ontbreekt? Het beeld roept bij mij de vraag op wat er overblijft van onze identiteit als we ons zouden ontdoen van al dat uiterlijk vertoon? Misschien dat ons ware zelf dan naar boven komt?
What the water gave me
Het werk What the water gave me mag je beschouwen als een kleine biografie van het getourmenteerde leven van Frieda Kahlo.
Gevecht van Jacob met de engel
De Joodse kunstenaar Jacques Lipchitz drukt de worsteling met het leven uit in zijn beeldhouwwerk Gevecht van Jacob met de engel.
De samenspraak van de vogels
Deze tekening van Peter Sis uit het prentenboek Op zoek naar de vogelkoning is een illustratie bij het verhaal De samenspraak van de vogels van Farrid ud-Din Attar.
Levenskracht
Dit kunstwerk van Sjra Schoffelen symboliseert het thema levenskracht. Het kunstwerk bestaat uit drie delen die elkaar versterken. In het midden bloeit levenskracht open als een bloem. De twee buitenste delen omsluiten de kern, zoals moed de levenskracht ondersteunt.